بهترین روش های انجام تحقیق چیست؟

 از نظر لغوی، تحقیق «یعنی رسیدگی کردن و به کنه مطلبی  پی بردن» (دلاور 1368) البته آنچه امروز تحقیق یا پژوهش نامیده می شود "کوشش منظمی است که به منظور پاسخ گویی به یک یا چند سوال" (همان منبع)انجام می شود.

متغیرها

متغیر به ویژگی یا صفت یا عاملی گفته می شود که بین افراد جامعه مشترک است.هر شی دارای ویژگی هایی از نظر وزن ، حجم، طول ، عرض، ارتفاع، رنگ،مقاومت، زیبایی و مانند آن است و هر موجود  زنده می تواند این ویژگی ها را داشته باشد.معمولا در تحقیق شناخت متغیرها، اندازه گیری آنها و بررسی نحوه آثار و روابط آنها با یکدیگر مورد نظر است، مثلا در علوم انسانی و اجتماعی تعدادی از صفات و ویژگی های جامعه مورد مطالعه که به عنوان متغیر تلقی می شود بدین شرح است:

-        ویژگی های بدنی

-         استعداد تحصیلی

-         هوش، یادگیری

-        درآمد

-         تحصیلات

-         طبقه اجتماعی

-         تحرک شغلی

-        سطح آرزوها

-         اضطراب

-         گرایش مذهبی، سیاسی

-        شئونات شغلی واخلاقی و نظایر آن.

فرضیه :

جریان فرضيه سازی در زندگی روزمره برای هر شخصی اتفاق می افتد: وقتی نمره ای پایین تر از حد انتظار می گیریم و یا دوستمان به اندازه روزهای قبل حوصله حرفهای ما راندارد در جستجوی علت هستیم.فرضیه سازی در حل مسایل علمی نیز جزء مراحل اساسی است. به خطا رفتن هر شخص عادی در حل مسایل روزمره یا هر عالم دربررسی مسایل علمی در مرحله فرضیه سازی ممکن است به این صورت رخ دهد که به ( استنباط  موقتی ومقطعي اطلاعات موجود ) قناعت کند و مرحله نهایی رسیدن به جواب قطعی را از نظر دور کند.

نگارش فرضیه از مهم ترین قدم های انجام یک پژوهش صحیح است. آنچه به عنوان یک فرضیه شناخته می شود جمله ای اخباری و مثبت است که رابطه بین دو یا چندمتغیر را پیش بینی می کند. فرضیه حدس پژوهشگر است درباره نتیجه پژوهشی که هنوز انجام نشده است. این حدس مبتنی بر دانش وی درباره موضوع نیست، بلکه پس از مطالعاتی کلی در زمینه پژوهش، مواجه با سوال یا مساله ای می شود.هر شخصی ممکن است تصوراتی از شرایطی که در آینده رخ خواهد داد داشته باشد.آنچه نویسنده بزرگ فرانسوی، ژول ورن، در داستان های خود نگاشته است، تصوری جسورانه و خلاق از شرایط آینده است.چنین تصوراتی سدهای ذهنی مردم هم عصر را می شکند و راهی نو برای مشکلات حال درآینده ای دور (یا نزدیک؟) تصویر می کند. حتی ممکن است مساله ای را که وجود ندارد پدید آورد. چنین حدس هایی برای هر ذهن جستجو گری وسوسه انگیز است. و اما در بحث روش تحقیق و شیوه علمی پژوهش با وسوسه حدسهای خلاق چه باید  کرد؟ اینگونه حدسها چه جایگاهی در پژوهش دارد؟باید در نظر داشت که آنچه در فرضیه پیش بینی شده است باید در پژوهشی که انجام خواهد شد آزموده شود. پس فرضیه به گونه نوشته می شود که قابل آزمون باشد.یک فرضیه بر اساس یکی از فرض هاي موجود و معتبر تدوین می شود. جایگاه و ریشه آن در هر علم مشخص است. وبا شواهد موجود، یا قابل دسترسی، امکان رد یا تایید آن وجود دارد.

وجود ابزار جمع آوری اطلاعات مانند پرسشنامه، امکان ترتیب دادن آزمایش، مشاهده و مصاحبه ، ابزار آماری مناسب و حتی پژوهشگران خبره درموضوع از جمله امکاناتی است كه باید به هنگام آزمون فرضیه در نظر گرفته شود.

هدف پژوهش

( منظور از هدف نقطه ای است که محقق می خواهد بدان برسد و در آن نقطه به داوری و اظهار نظر بپردازد . هدف محقق به او نشان می دهد که چه چیزی را می خواهد معین کند، چه امری را می خواهد طرح یا اثبات نماید، چه راه و رسمی رامی خواهد عرضه کند و معرفی کند.) از مهمترین خصایص یا هدف های پژوهشی شاید بتوان موارد زیر را نام برد:

1-روشن باشد.

2-قابل وصول باشد.

3-قابل ادامه و تعقیب باشد.

4-دارای جنبه عملی باشد.

5-وصول بدان متضمن فایده ای باشد، گرهی را باز کند، مشکلی را حل نماید.

6-با هم متضاد و مخالف نباشد.(رستمی پور،1374)

آغاز یک پژوهش

طرح مساله تحقیق

اولین مرحله و رکن اصلی هر تحقیق علمی انتخاب و بیان موضوع تحقیق است. محقق بر اساس علاقه و شوق شخصی و نیز احساس نیازی که خودش یا جامعه به حل مساله ای و کشف مجهولی دارد، می تواند یکی از آنها را انتخاب نماید. پس هر مساله تحقیقاتی مناسب دارای ویژگی های زیر است که محقق می تواند با توجه به آنهامساله مورد نظر خود را انتخاب کند:

1-موضوع مورد علاقه محقق باشد.

2-محقق توانایی و امکانات اجراء تحقیق را داشته باشد.

3-موضوع در حد دانش پژوهشگر باشد.

4-زمان داده شده با موضوع مطابقت داشته باشد.

5-منابع لازم در دسترس پژوهشگر باشد.

6-موضوع تحقیق باید اصیل و جدید باشد تا بتوان با حل آن موضوع تازه ای رامطرح کرد و علم جدیدی را بوجود آورد.

7-مرتبط  با رشته تخصصی محقق باشد.

مطالعه سوابق مساله تحقیق

در این مرحله محقق یافته های دیگران و به عبارتی نتایج تحقیقات دیگران ونظریه های مرتبط با مساله تحقیق را گردآوری می کند و در صورتی که پاسخ مساله خود را پیدا نکرد،پژوهش را آغاز می کند علاوه بر آن از تجارب دیگران در تدوین چهارچوب کارخود استفاده می کند.به طور کلی این مرحله برای محقق دارای فواید زیر است:

1-با اشراف بر مساله از نو بودن کار اطمینان پیدا می کند.

2-پرهیز از دوباره کاری و تکرار .

3-آشنایی با مشکلات مسیر تحقیق .

4-شناسایی متغیر های مورد نیاز .

5-با استفاده از تجارب گذشته و شناسایی متغیرها و روابط آنها فرضیه نویسی ساده تر می شود. محقق باید برای مطالعه سوابق و ادبیات مساله ابتدا اقدام به شناسایی منابعی نماید که اطلاعات مکتوب در مورد مساله در آنها وجود دارد.

نحوه استفاده از منابع و کسب اطلاعات

بعد از پیدا کردن منابع باید اقدام به گزینش منابعی کرد که ویژگی های زیررا داشته باشد:

1-مباحث آن به موضوع تحقیق نزدیکتر باشد.

2-اگر تحقیق از نوع تاریخی نیست از نظر زمانی به زمان حال نزدیکتر باشد.

3-منابع تکراری نباشد و منابعی بعنوان مطالعه انتخاب شود که جامعیت چند منبع را داشته باشد.

4-از منابعی که درای تفسیر و تحلیل قوی باشد استفاده شود و محقق اندیشه های جدید بدهد.

5-از منابع اختصاصی مربوط به مساله تحقیق استفاده شود.

در هنگام مطالعه محقق نیازمند ثبت وضبط مطالبی است که با موضوع تحقیق اوارتباط دارد و محققان در این خصوص از روشهای گوناگون استفاده می کنند:

1-علامتگذاری روی متن و حاشیه کتاب مانند خط کشیدن یا نوشتن مشروط بر آنکه کتاب متعلق به خود محقق باشد.

2-خلاصه برداری از متن و نگارش آن که خلاصه نویسی در سه گام صورت می گیرد.

الف : حذف لغات هم معنی و مترادف

ب  : کوتاه کردن جملات بلند

ج  : خلاصه مفهومی (لب کلام)

3- استفاده از ماشین های حافظه دار نظیر رایانه

4- فیش تحقیق. این برگه ها در ابعاد و اندازه های گوناگون یافت می شود.

نکاتی در مورد چگونگی تهیه کارت فهرست منابع و فیش برداری در اینجا سعی می کنیم ساده ترین سیستم را برای تهیه کردن کارت فهرست منابع و فیش برداری از منابع منتخب ارایه دهیم .

برای تهیه کارت فهرست منابع یا می توانیم از فیش های موجود در بازار استفاده کنیم یا اینکه از برگها ي سفید 10×10سانتیمتر استفاده کنیم . اطلاعاتی که در این کارتها ثبت می کنید شامل نام نویسنده، نام کتاب یا مقاله ، سال انتشار و احیانامحل انتشار، صفحات مورد نظر در یک کتاب، مجله یا روزنامه می شود. به ترتیب نگارش این اطلاعات در کارتها نمونه زیر دقت کنید:

1)گيدنز      آنتونی جامعه شناسی1382نشرنی            صفحه 320-313

2)روح الامینی فاطمه بیگم     چگونه دانش آموزان را به درس تاریخ علاقمند کردم.

رشد آموزش تاریخ           پاییز 1386   دوره نهم       شماره 1صفحه14-10

همانطور که ملاحظه می شود نمونه 1 یک کتاب و نمونه 2 مقاله ای در یک مجله هست. البته در نگارش فهرست منبع می توانیم سال انتشار را بلافاصله بعد از نامنویسنده بیاوریم.

همین که کارتهای منبع خود را پر کردید می توانید آنها را از روی الفبا مرتب کنید و گوشه سمت راست بالای آنها را شماره گذاری کنید. (اگر منبع مورد نظرانگلیسی باشد در گوشه سمت چپ بالای کارت قرار می گیرد. ) پس از اینکه کارتها تهیه شد به فیش برداری از منابع تهیه شده می پردازید. درقسمت بالای هر فیش شماره منبعی که برای آن فیش استفاده کرده اید را یاد داشت کنید. می توانید همه فیش هایی که از منبع شماره 1 تهیه شده اند را به صورت1-1، 2-1،3-1،........................ شماره گذاری کنید. اولین شماره نشاندهنده منبع و شماره دوم، شماره فیش است.

گاهی لازم است مفهوم اصلی مطالبی را که در فیش یادداشت کرده ایم  در بالای فیش یاد داشت کنیم. به این ترتیب استفاده از فیش به هنگام یادداشت متن پژوهش آسانتر خواهد بود. هر نوع پژوهشی را که در دست دارید بهتر است جهت فیشبرداری از منابع به نکات زیر توجه کنید.

الف: به جای جمله از عبارت استفاده کنید. این کارتها نه تنها باعث جلوگیری ازاتلاف وقت می شود بلکه موجب می شود که عین لغات نویسنده را در گزارشخویش کپی نکنید.

ب: از به کار بردن علایم اختصاری غیر معمول ک ابداع خودتان است برای تندنویسی پرهیز کنید. ممکن است وقتی دوباره  به فیش هایتان مراجعه می کنید آنهارا درک نکنید.

ج: ضمن فیش برداری عقاید را از وقایع متمایز کنید. برای نقل عقاید از عباراتی نظیر(طبق نظر مولف) یا (مولف معتقد است که ........ ) استفاده کنید.

د: وقایعی که همه از آن مطلع هستند را لازم نیست که مستند کنید مانند تاریخ پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن1357ولی در وقایعی که احیانا برای خواننده گزارش تحقیق شما ناشناخته است باید مستند شوند. مانند تعداد کشته شدگان غیر نظامی در یک حمله جنگی. حتما منبع استناد خود را در فیش ذکر کنید.

ه: وقتی که نقل قول از منبع را به طور مستقیم در فیش خود کپی می کنید اگر کلماتی را از متن مزبور حذف کنید از (...) استفاده کنید. چون ممکن است در مراجعات بعدی به فیش به خاطر نیاوريد که مطلب نقل شده کوتاه شده است.

و: تمام فیش های خود را تا آخرین مراحل پژوهش (اگر در مدرسه یا هر نوع مرکز آموزشی این کار را انجام می دهید تا زمان نمره گذاری پژوهش) حفظ کنید.ممکن است مثلا معلم راهنما یا مسوول پژوهش بخواهد فیش هایتان را ببینید و درمورد کار پژوهشي شما سوالی بپرسد.

ضمن توجه به نکات فوق، سعی نکنید که اولین بار که کتابی را مطالعه می کنید ازآن فیش برداری کنید. در این صورت با این خطر مواجه می شوید که مطلب یادداشت در فیش اصلا به کارتان نیاید. بهتر است ابتدا منبع مورد نظر را مرور کنید.

برای مرور کردن یک منبع، فهرست مطلب، مقدمه و پیوست ها را مطالعه کنید. به طور کلی ببینید که آن منبع حاوی چه تعداد مطلب در مورد موضوع پژوهشی شماست. مثلا اگر منبع مورد نظرتان یک مقاله است چکیده یا خلاصه آن را مطالعه کنید و در غیر این  صورت اولین و آخرین پاراگراف را مطالعه کنید تا لحن، روش و محتوی اصلی مقاله را بیابید.

سپس به مطالعه اجمالی منبع مورد نظر بپردازید. با جستجوی لغات اصلی یا کلیدی که مربوط به موضوع پژوهش است می توانید این مطالعه اجمالی را انجام دهید.

پیشنهاد می شود اولین جملات هر پاراگراف را بخوانید.

معمولا نویسندگان در جملات اول یک پاراگراف توضیح می دهند که محتوی پاراگراف در چه مورد است. اگر مثلا در مورد چگونگی انتقال ویروسها به تحقیق پرداخته اید،دنبال لغات کلیدی از قبیل عفونت، آلودگی آب و هوا، انتقال، رشد،مسری، بگردید، جملات پایانی و نتیجه گیری پاراگراف معمولا نکات اصلی پاراگراف را نشان می دهند. آنها نیزبه هر چه موثرتر ساختن این مطالعه اجمالی کمک می کنند در نهایت منبع را به منظور فیش برداری به دقت مطالعه کنید حال که کاملاآگاه هستید که چه اطلاعاتی برای پژوهش شما ضروری است سعی کنید نکات اصلی موجود در منبع را به دقت درک کنید تا بتوانید مطلب را به زبان خود بیان کنید.

برای فیش برداری از سه روش می توان استفاده کرد:

1-خلاصه کردن

2-بازنویسی متن به زبان خود

3-نقل مستقیم (کپی کردن)

روشهای جمع آوری اطلاعات

متداولترین روشهای جمع آوری اطلاعات برای انجام یک پژوهش عبارتند از:

1-کتابخانه ای:كه از همان شيوه ي فيش نويسي استفاده مي شود.

2-میدانی: که در روش میدانی از ابزارهای مشاهده،  مصاحبه، پرسشنامه وهمچنین از منابع کتابخانه ای استفاده می شود.

باید توجه داشت که هر پژوهش بایک مساله شروع می شود و نوع فرضیه های و هدفهای پژوهشی است که ابزارجمع آوری اطلاعات را تعیین خواهد کرد پژوهشگر بهتر است که تنها به یک روش جمع آوری اطلاعات مانند پرسشنامه قناعت نکند.

بنابراین برای یک پژوهشگر تسلط به هر یک از این روشها بسیار ضروری است ولی باید با اطلاعاتی که هر یک از این روشها در اختیار می گذارند وهمچنین درجه اعتبار هر یک از این روشها آشنا باشند.

باید در نظر داشته باشیم که هیچ روش جمع آوری اطلاعات برای آزمون فرضیه یافرضیه های ما کامل نیست. هر یک نقاط ضعف خاص خود را داراست. بنابراین یک پژوهشگر همواره میزان خطای هر ابزار جمع آوری اطلاعات مورد استفاده اش را در نظر دارد.

در بخش قبل، فنون مورد استفاده از منابع کتابخانه ای را تا حدودی مرور کردیم در این بخش به بررسی سه روش دیگر( مشاهده ، مصاحبه ، و پرسشنامه )خواهیم پرداخت .

مشاهده

همه ما در زندگی واقعی خویش شاهد و ناظر بسیاری از وقایع هستيم البته مشاهدات ما کمتر حالت علمی و پژوهشی دارد. با این وجود یک مشاهده ساده ممکن است منجر به مساله پژوهشی در ذهنمان بشود. البته مواردی است که می تواند مشاهده ما را تحت تاثیر قرار دهد. تعصبات و تمایلات ما ممکن است به طور ناخودآگاه ما را تحت تاثیر قرار دهد.

ویژگی هایی فردی چون هوش، دانایی و میزان دقت مشاهده گر بر مشاهده وی موثر خواهد بود.همچنین دانش و آگاهی پژوهشگران در مورد موضوع مشاهده، درک بهتری ازمشاهده را به دست خواهد داد. ع. نادری و م. سیف نراقی (1373) مشاهدات را به دو گروه عمده سطحی یا آزاد و دقیق یا منظم تقسیم می کنند:

1-مشاهدات سطحی یا آزاد:

در این گونه مشاهدات ممکن است مشاهده گر خود عضوی از گروه مورد مشاهده باشد یا نباشد اما در هر صورت مشاهدات سطحی و نامنظم و فاقد برنامه ریزی قبلی است. این نوع مشاهده را ما هر روز در زندگی عادی تجربه می کنیم و کمتر به نحوی دقیق و منظم موضوع يا واقعه ای را مورد مشاهده قرار می دهیم.

2-مشاهده دقیق یا منظم :

 مشاهده گر در مشاهده دقیق یا منظم موظف به رعایت اصولی از پیش ساخته و منظم و مدون است. او باید به خوبی از موضوع مورد مشاهده آگاهی داشته باشد و در هر شکلی که عرضه شود قادر باشد آن را  شناسایی کند. در مشاهده منظم آموزش مشاهده گر یا در واقع کنترل و نظارت بر مشاهده او از موضوعات حائز اهمیت است. در اغلب تحقیقات علمی که در آنها محقق برای جمع آوری اطلاعات روش مشاهده را انتخاب می کند، از همین نوع مشاهده منظم استفاده می کند. ) در ضمن مشاهده رعایت نکات زیر باعث می شود که اعتبار مشاهده بالا رود.مشاهده گر باید سعی کند:

الف: نظرات و برداشتهای شخصی خویش را از حقایق و واقعیتها مجزا سازد و درگزارش از مشاهده خود آنها را به دقت از یکدیگر تفکیک کند.

ب: برای کسب اطلاعات جامع و دقیق از وسایلی مانند عکس، ضبط صوت و یاحتی فیلم استفاده کند.

ج: مطالب مشاهده شده را بلافاصله بعد از انجام مشاهده بررسی کند تا تناقض وابهامی در نتیجه فاصله زمانی در گزارش مشاهده نشود.

د: در گزارش نهایی پژوهش هر گونه محدودیتی که در انجام مشاهده داشته است را دقیقا ذکر کند تا اعتبار یافته هایش برای خوانندگان گزارش پژوهش مشخص شود. کثرت اطلاعات در زمانی کوتاه، بالابودن درجه اعتبار اطلاعات جمع آوری شده و سادگي ارزیابی اطلاعات از جمله محاسن این روش است. و از معایب عمده آن، عدم امکان دسترسی همیشگی محقق به موقعیتهای که وقایع در آنها رخ می دهد است. (نادری و سیف نراقی،1373)

 مصاحبه :

کاهن و کانل (1968) مصاحبه را چنین تعریف می کنند:(مکالمه دو نفر ، که بنا بر هدف خاصی مثل کسب اطلاعات مربوط به تحقیق است توسط مصاحبه گر شروع شده، و متمرکز بر محتوایی است که توسط اهداف تحقیق مشخص شده باشد، برای اینکه مصاحبه ای به نحو مطلوب انجام شود بایدمصاحبه گر به این نکات توجه کند:

1-سوالهای مصاحبه را خوب درک کند.

2-نسبت به تکمیل و اتمام مصاحبه خود را ملزم بداند.

3-به اندازه کافی تمرین کرده باشد که مصاحبه را به راحتی و با اطمینان انجام دهد.

4-کیفیات و روحیات شخصی که امکان دارد بر جریان مصاحبه اثر بگذارد راکاهش دهد.

5-شرایطی را فراهم کند که مصاحبه شونده به راحتی و با احساس امنیت اطلاعات را در اختیار بگذارد.

اگر برای ثبت اطلاعات از وسیله ای مانندضبط صوت استفاده می شود مصاحبه شونده را مطلع کند و از وی اجازه بگیرید.

انواع مصاحبه:

الف) منظم

ب) آزاد

مصاحبه منظم:

 در مصاحبه منظم سوالها و پاسخها از قبل تهیه شده اند و در اختیار کلیه مصاحبه شونده ها قرار داده می شوند تا از بین پاسخها، پاسخ مورد نظر خود را بیابند.بنابراین تمام مصاحبه شونده ها، سوالها و پاسخهای یکسان در اختیار دارند. این روش اگر چه غیر قابل انعطاف به نظر می رسد ولی یکسانی و یکنواختی سوالها،طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات را آزاد می سازد.

مصاحبه آزاد:

در مصاحبه آزاد انعطاف پذیری بیشتری وجود دارد و مصاحبه شونده تشویق می شود که به سوال مطرح شده به هر صورتی که می خواهد پاسخ دهد.برای کسب اطلاعات کیفی این نوع مصاحبه به مصاحبه منظم ترجیح دارد ولی احتمال این است که اطلاعات غیر ضروری نیز برای تجزیه و تحلیل نهایی اطلاعات جمع آوری شده ایجاد مزاحمت کند. از مهمترین محاسن روش مصاحبه ای این که کودکان وافراد بی سواد که به هر نوعی در خواندن و یا نوشتن اختلالی دارند می توانند به عنوان مصاحبه شونده منبع اطلاعاتی یک پژوهشگر باشند بعضی از افراد نیز به برقراری ارتباط شفاهی و رو در رو بیشتر علاقه دارند تا اینکه اطلاعات خود را به صورت کتبی مثلا در پرسشنامه اظهار کنند. و در صورتی که مصاحبه شونده سوالی را درک نکند، مصاحبه گر همواره می تواند سوال را به نوعی تکرار کند تا اطلاعات مناسب تری را کسب کند. و اما از معایب مصاحبه می توان وقت گیر بودن و پرخرج بودن آن را ذکر کرد. در ضمن تعداد محدود مصاحبه شونده مانع از امکان تعمیم اطلاعات جمع آوری شده می گردد.

پرسشنامه :

پرسشنامه را شاید بتوان یک مصاحبه کتبی دانست. با این تفاوت که در پرسشنامه تعداد افراد آزمودنی را می توان افزایش داد و اجرای آن نسبت به مصاحبه عملی تر و آسانتر است برای ساختن پرسشنامه می توان از دو نوع پرسش استفاده کرد:

پرسشهای بسته پاسخ :

در این گونه پرسشها، افراد باید از بین گزینه اجبارا یک گزینه را انتخاب کند.سوالهای بسته پاسخ را می توان به آسانی ارزش گذاری کرد و اطلاعات ارایه شده را به سادگی تجزیه و تحلیل کرد. مشکلی که در این گونه سوالها وجود دارد این است که گاهی پاسخ صحیح یک فرد ممکن است در میان گزینه های داده شده باشد. به همین علت پژوهشگران باید اغلب گزینه ای را تحت عنوان (موارد دیگر) برای هر سوال قید کند تا پاسخ دهنده بتواند موردی را که محقق مطرح نکرده به عنوان پاسخ مطرح کند.مساله دیگر در سوالهای بسته پاسخ این است که پاسخ ها نباید با یکدیگر هم پوشی داشته باشند بطوریکه پاسخ دهنده فکر کند پاسخ مورد نظر او در دو گزینه وجود دارد و باید دو گزینه را انتخاب کند. مثلا در مورد غذاها اگر گزینه ها به این صورت باشند (گوشت، میوه، سبزی، موز، لبنیات، حبوبات) موز و میوه با هم، هم پوشی دارند.

پرسشهای باز پاسخ:

سوالهای هستند که در آنها از فرد خواسته می شود تا پاسخ سوال را بنویسد بهتر است تعداد خطهای مورد نظر برای پاسخ مشخص شود تا پاسخ دهنده نظرات خود را به صورت خلاصه مطرح کند و در پاسخ های طولانی، هدف سوال گم نشود.پاسخ این نوع سوالها فردی است و از فردی به فرد دیگر متغیر است. بنابر این تفسیر اطلاعات مشکل است. برخی از پاسخ دهندگان نیز میل ندارند، به اینگونه سوالها پاسخ دهند.البته ساخت این گونه سوالها راحتتر است و امکان کسب اطلاعات کیفی بیشتر است ولی امکان تفسیر اشتباه هم سوال و هم پاسخ  وجود دارد. اعم از اینکه سوالهای موجود در یک پرسشنامه باز یا بسته لازم است نکات زیر را برای تهیه پرسشنامه مد نظر داشته باشیم.

1-به غیر از چند سوالی که جنبه آماری دارند و مربوط به سابقه فرد هستند،

2-سوالها باید به موضوع تحقیق ارتباط مستقیم داشته باشد.

3-سوالها باید روشن و غیر مبهم باشند.

4-در هر سوال فقط یک مورد پرسیده شود.

5-از کاربرد سوالهای هدایت کننده پرهیز شود.

6-از طرح سوالهایی که طالب اطلاعات شخصی و حساس هستند پرهیز شود.

7-تنها اطلاعاتی را بخواهید که پاسخ دهنده بتواند به آنها پاسخ دهد.

8-سطح سوالها را متناسب با پاسخ دهندگان بسازید به طوری که آنهابتوانند سوالها را به راحتی درک کنند.

9-سوالهای کوتاه مناسب تر از سوالهای بلند هستند ضمنا سوالهای ساده به سوالهای پیچیده ترجیح دارند.

10حتی الامکان از طرح سوالهای منفی اجتناب کنید.

11- در سوالهای که اطلاعات کمّی مورد نظر است مقدار مشخص را بخواهد تاحد وسط را

جامعه پژوهشی و نمونه گیری:

برای بکار گیری روشهای جمع آوری اطلاعات لازم است که جامعه آزمودنی پژوهشگر دقیقا تعریف شود. این جامعه که با توجه به خود مساله پژوهشی و هدفهای پژوهشی تدوین شده تعریف می شود، عمل نمونه گیری را به دنبال دارد.

نگارش تحقیق :

برای نگارش گزارش تحقیق باید طرح پژوهشی پیش رویمان باشد. (حری1371) عنوان فصلهای مختلف گزارش را می توانیم با توجه به طرح اولیه تحقیق انتخاب کنیم.

فصل اول پژوهش :

فصل اول هر نوع پژوهشي، مقدمه آن است. در مقدمه عنوان موضوع مساله مورد انجام تحقیق و اهمیت آن را بازگو می کنیم اگر لازم است اصطلاح یا مفاهیمی را معرفی کنیم و یا توضیح دهیم، مقدمه بهترین محل برای انجام چنین کاری است. اگر در انجام تحقیق محدودیتهای یا مفروضاتی نیز مدنظر بوده اند باید در مقدمه معرفی شوند.

فصل دوم پژوهش:

فصل دوم هر پژوهش شامل بررسی اجمالی کتابها، منابع تحقیقات انجام شده در مورد موضوع تحقیق می شود.

فصل سوم پژوهش:

 فصل سوم معرفی جامعه تحقیقی، روش نمونه گیری و روش جمع آوری اطلاعات در این فصل انجام می شود.

فصل چهارم پژوهش :

فصل چهارم اطلاعات جمع آوری شده را به صورت منظم و به روشهای مختلف (نمودار، جدول، تصویر و... ) در اختیار خوانندگان می گذاریم.

فصل پنجم پژوهش :

فصل پنجم نتیجه گیری از اطلاعات به دست آمده، تفسیر این اطلاعات واحیانا توصیه برای تحقیق های آینده در این قسمت قرار می گیرد.

جزئيات لازم يك طرح پژوهشي

منابع و مآخذ:

بعد از نگارش این قسمت ها منابع خود را آماده کرده ایم نگارش این قسمت بسیارآسان است. این فهرست همان طور که قبلا ذکر شد باید به صورت الفبایی مرتب شده باشد. ترتیب نگارش به صورت زیر است:

شهره یدالله، آوا شناسی زبان فارسی، تهران ، مرکز نشر دانشگاهی،1364

البته می توان سال انتشار را بلا فاصله بعد از نام نویسنده قرار داد.

حالا که تقریبا نگارش گزارش پژوهشی به آخر رسیده است باید دید که قسمت های مختلف این گزارش را چگونه از پی هم بیاوریم.

صفحه بسم الله الرحمن الرحیم:

  اگر این صفحه با استفاده از طرح های زیبا وهنری برگزیده شود بهتر است.

صفحه روی جلد (صفحه عنوان) :

صفحه روی جلد را به دو صورت می توان نوشت:

الف: موضوع، نام و نام خانوادگی پژوهشگر یا پژوهشگران، محل یامنطقه پژوهش مثل استان، شهر، اداره، نام مدرسه، تاریخ ارائه گزارش مثلا(پائیز86)

ب: نام موسسه یا مرکز آموزشی، گروه آموزشی، عنوان تحقیق، معلم راهنما، نام پژوهشگر و تاریخ انجام تحقیق می شود.

تقدیر نامه :

اگر در انجام تحقیق شخص یا اشخاصی به ما کمک کرده اند لازم است در این  قسمت از آنها قدردانی کنیم. این بخش بلافاصله بعد از صفحه عنوان قرار می گیرد.

فهرست مطالب:

عنوان های مختلف گزارش تحقیقی را همراه شماره صفحه در این بخش قرار می دهیم. ضمنا اگر در گزارش خود از نمودار، جدول و یا تصویر استفاده کرده باشیم بهتر است فهرست آنها را نیز با ذکر شماره صفحه بعد از فهرست مطالب بیاوریم.

همراه اندیشمند، حال که تقریبا به  پایان راهنماییهای ضروری برای انجام تحقیق و نگارش گزارش آن رسیدیم لازم است تا کمی نیز در مورد اخلاق تحقیق با هم صحبت کنیم. به نظر می رسد توصیه های زیر که دکتر عباس حری فراهم کرده است به روشنی نشاندهنده اصول اخلاقی است که یک محقق (پژوهشگر) باید همواره در نظر داشته باشد:

1-هدف اصلی کارتان این باشد که گامی- هر چند کوچک- در جهت پیشبرد دانش حوزه مورد پژوهش بردارید.

2-در ارائه نوشته، حق کسانی را که از دانش و اطلاعات آنها بهره مند شده ایدپیوسته محفوظ دارید و از آنها به نیکی یاد کنید.

3-از آثار دیگرانی که پیش از شما در این زمینه کار کرده اند با احترام یاد کنید وهیچ اثر یا صاحب اثری را به دلیل ضعف مورد ملامت یا تحقیر قرار ندهید، حتی اگر کار شما از قوت بیشتری برخوردار باشد.

4-اگر از طریق مصاحبه، مکاتبه و امثال آن اطلاعاتی گرد می آورید، مسائلی راکه مربوط به زندگی خصوصی یا اندیشه های فردی اشخاص است و ربطی به تحقیق شما ندارد فاش نسازید.

5-حتی نگرش های افراد را به گونه ای منعکس نکنید که چهره ای نا مطلوب از آنهاترسیم شود

6-در گرد آوری یافته ها، تنها سراغ اطلاعاتی نروید که در راستای اثبات فرضیه شما باشد، بلکه جامعیت را در گردآوری اطلاعات رعایت کنید، این کار هم نوشته را به واقعیت نزدیک می سازد و هم به آن اعتبار می بخشد.

7-آنچه از دیگران اخذ کرده اید به خود نسبت ندهید، این کار پایمال کردن حق علمی و اجتماعی دیگران است. نشانی محل اخذ اطلاعات خود را ذکر کنید.

8-محدودیت های کار خود را صادقانه بیان کنید و دامنه انتظار خواننده را در حدکاری که انجام داده اید محدود سازید.

9-از عبارات و جملاتی که حمل بر خود ستایی می شود دوری جویید، و پیوسته خوانندگان را به خود ارجاع ندهید. (به عقیده نگارنده)، (ما نشان دادیم) و امثال آن از اعتبار و وقار اثر می کاهد.

10-برخی شوهد شما را چنان مجذوب خود نسازد که شواهد و نظرهای مخالف را کلا ندیده بگیرید.

11-اگر افرادی یا سازمان هایی از نظر مالی با ایجاد تسهیلات در پیشبرد کار تحقیقی شما موثر بوده اند از آنها قدر دانی کنید