رویکرد غیر علمی به یک حرکت علمی؛
اعلام آمارهای متناقض از رتبه‌بندی‌های جهانی در کشور!
درحالی که آمارهای منتشرشده از سوی پایگاه‌های استنادی از رتبه‌بندی دانشگاهها در بیشتر کشورهای دنیا به منظور اندازه‌گیری فاصله و شکاف دانشگاههای خود با سایر دانشگاههای برتر دنیا و برنامه‌ریزی در جهت کاهش این فاصله است، در ایران شاهد انتشار اخبار متفاوت از یک داده جهانی هستیم!
به گزارش وبسایت مقاله نویسی isi20 به نقل از ایسنا، «ایران در 8 حیطه موضوعی مهندسی، علم مواد، شیمی، فیزیک، ریاضی، علوم کشاورزی، علوم کامپیوتر و علوم گیاهی ــ دامی دارای دانشگاه، در جمع 250 دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته است.»
«حضور دانشمندان ایرانی در میان دانشمندان یک درصد برتر دنیا»
«قرار گرفتن دانشگاههای ایران در میان 500 دانشگاه برتر دنیا»
«قرار گرفتن ایران در میان هزار دانشگاه برتر دنیا»
« ۱۱ دانشگاه ایران در رتبه بندی سال ۲۰۱۷ یو اس نیوز»
« رتبه ایران از نظر شاخص جهانی نوآوری در سال ٢٠١٦ نسبت به سال ٢٠١٥، ٢٨ رتبه ارتقا داشته است»
اینها تنها بخشی از هزاران هزار تیتری است که مخاطبان رسانه‌ها و پایگاه‌های خبری هر روز با آن مواجه می‌شوند.
این آمارها همگی از سوی پایگاه‌های معتبر علم‌سنجی در دنیا اعلام می‌شود که بر اساس شاخص‌هایی چون تعداد محققان در یک میلیون نفر جمعیت، درصد اعتبارات تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی (GNP)، تعداد طرح‌های تحقیقاتی مصوب و فعال به تفکیک بنیادی، کاربردی و توسعهای، تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته که نتایج آن مورد استفاده قرار گرفته است، تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر علمی خارجی، تعداد اختراعات و اکتشافات به ثبت رسیده و تعداد ارجاعات به مقالات علمی منتشر شده دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ارزیابی و رتبه‌بندی می‌شوند.
کشورهای مختلف با استفاده از این آمارها نقشه راه آینده خود را در دنیا و اینکه تا چه میزان در تولید علم جهانی سهیم باشند، تدوین می‌کنند.
ولی در ایران وضعیت به گونه دیگر است. هر چند که پایگاه استنادی جهان اسلام (ISC) به عنوان مرجع اعلام رتبه‌بندی‌ها معرفی شده است ولی در حال حاضر نه تنها نهادهای مختلف اقدام به اعلام نتایج رتبه‌بندی می‌کنند، بلکه دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی که اسامی آنها در رتبه‌بندی‌های جهانی آمده است نیز اقدام به انتشار افتخارات خود می‌کنند که بعضا شاهد اعلام اخبار ضد و نقیض در این زمینه هستیم.
در حال حاضر پایگاه‌هایی چون مؤسسه اطلاعات علمی( ISI - Institute for Scientific Information)، موسسه QS، پایگاه اسکوپوس (Scopus) و شانگهای اقدام به اعلام رتبه‌های علمی می‌کنند که هر کدام از این پایگاه‌ها بر اساس شاخص‌هایی تعدادی از مراکز علمی، دانشگاهها و یا دانشمندان را مورد ارزیابی قرار می‌دهند و بر اساس تعداد موارد ارزیابی، وضعیت دانشگاههای کشور متغیر است که این امر دستاویزی برای آمارسازی در کشور از سوی برخی از موسسات در حوزه رشد علمی شده است!
بر این اساس ممکن است دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی کشور در یک پایگاهی در رتبه‌های بالاتر و در پایگاه دیگر در جایگاه پایین‌تری قرار گرفته باشد، ولی در کشور بدون ذکر منبع با استناد به این آمارها اقدام به انتشار آمارهایی در حوزه علم و فناوری می‌کنند.
نمونه بارز این امر را می‌توان در خبر امروز ایسنا مربوط به حضور دانشگاههای ایران در میان هزار دانشگاه برتر دنیا در نظام رتبه‌بندی Q.S اشاره کرد.
بر اساس اعلام پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، نتایج رتبه‌بندی سال 2018 میلادی کیو.اس که به تازگی منتشر شده است، نشان از حضور 5 دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، تهران و شهید بهشتی در جمع 959 دانشگاه برتر جهان دارد.
در این رتبه‌بندی دانشگاه صنعتی شریف با کسب رتبه 480-471، صنعتی امیرکبیر با رتبه 550-501، علم و صنعت ایران با رتبه 600-551، تهران با رتبه 650-601 و شهید بهشتی با رتبه 1000-801 حضور یافتند.
بعد از آن خبر دیگری به نقل از رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) منتشر و در آن اعلام می‌شود بر اساس نظام رتبه‌بندی کیو.اس دانشگاههای «صنعتی شریف» و «تهران» به ترتیب در جایگاه نخست و دوم «ملی» در این نظام قرار گرفتند.
در این خبر آمده است: «اشتهار علمی، اشتهار شغلی، نسبت دانشجو به هیات علمی، سرانه استناد به هر عضو هیات علمی، نسبت اعضای هیات علمی بین‌المللی و نسبت دانشجویان بین‌المللی 6 سنجه کلیدی این نظام برای ارزیابی مؤسسه‌ها هستند.
منابع گردآوری داده برای اندازه‌گیری این سنجه‌ها پیمایش‌های جهانی، نمایه استنادی اسکوپوس و پرسشنامه تکمیل‌شده توسط مؤسسه‌ها هستند.»
آمارهای منتشر شده از سوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران
| نام موسسه |
رتبه ملی |
رتبه در آسیا |
رتبه جهانی |
| دانشگاه صنعتی شریف |
1 |
108 |
471-480 |
| دانشگاه تهران |
2 |
165 |
510-650 |
این روند با انتشار اخبار دیگری از سوی دانشگاه صنعتی شریف ادامه می‌یابد. در خبر دانشگاه شریف اعلام می‌شود که تنها دو دانشگاه تهران و صنعتی شریف در فهرست برترین‌های «کیو.اس.» 2018 قرار گرفته‌اند.
نظام‌های رتبه‌بندی روشی برای ارتقای سطح علمی دانشگاهها
ایده اولیه رتبه‌بندی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی جهان توسط دانشگاه «شانگهای» در سال ۱۹۹۸ پایه‌گذاری شد. طرح این ایده در پاسخ به دغدغه رئیس جمهور وقت چین بود که تأکید داشت تعدادی از دانشگاههای چین باید در سطح بین‌المللی فعال باشند و در میان دانشگاههای برتر جهان قرار گیرند.
برای دستیابی به این هدف سیاستگذاران چینی تصمیم گرفتند ابتدا مدلی برای رتبه‌بندی دانشگاههای جهان طراحی کنند و سپس با بهره‌گیری از نتایج آن نخست جایگاه دانشگاههای چین در مقایسه با سایر دانشگاههای جهان مشخص شود و در گام دوم نقاط قوت و ضعف دانشگاههای چین بر اساس نتایج حاصل شناسایی شود و در نهایت برای بهبود وضعیت و ارتقای جایگاه دانشگاههای چین در رتبه‌بندی جهانی اقدامات لازم صورت گیرد.
از این رو طی پروژه‌ای به دانشگاه شانگهای مأموریت داده شد دانشگاههای جهان را رتبه‌بندی و جایگاه دانشگاههای چین را در سطح جهانی مشخص کنند.
این رتبه‌بندی در واقع اندازه‌گیری فاصله و شکاف دانشگاههای چین با دانشگاههای برتر دنیا و برنامه‌ریزی در جهت کاهش فاصله و بهبود کیفیت دانشگاههای چین و ارتقای جایگاه آنها در سطح بین‌المللی بوده است.
نتایج این رتبه‌بندی که در نظام رتبه‌بندی دانشگاه شانگهای صورت گرفت، برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ در سطح بین‌المللی منتشر شد و از آن سال به بعد به طور سالانه به‌روز می‌شود.
نظام رتبه‌بندی علمی دانشگاههای جهان بر مبنای این فرض که نمی‌توان همه دانشگاههای جهان را با هم مقایسه کرد، تمرکز و جامعه هدف خود را بر دانشگاههای تحقیقاتی برتر دنیا قرار داده است.
بر این اساس دانشگاه‌هایی که دارای جایزه نوبل، پژوهشگران دارای استناد بالا یا مقاله‌های منتشر شده در مجلات Nature و Science هستند در این رتبه‌بندی مورد بررسی قرار می‌گیرند. علاوه بر این دانشگاه‌هایی که دارای تعداد زیادی مقاله‌های نمایه شده در نمایه گسترده استنادی علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی هستند نیز توسط این نظام رتبه‌بندی، مورد ارزیابی قرار می‌گیرند؛ بنابراین از بین دانشگاه فعال جهان حدود ۱۰۰۰ دانشگاه در این رتبه‌بندی بررسی می‌شوند و در نهایت در جدول رتبه‌بندی لیست ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا منتشر می‌شود.
این روش اساس فعالیت سایر مؤسسات شد که در این حوزه فعال هستند که از جمله آنها موسسه کیو.اس (Quacquarelli Symonds) است.
این موسسه یک سازمان انگلیسی است که در گذشته با بخش تحصیلات عالی نشریه تایمز برای انتشار رتبه‌بندی دانشگاههای جهان همکاری داشت، ولی از سال ۲۰۱۰ این موسسه رتبه‌های خودش را بر طبق متدولوژی پیشین با نشریه تایمز منتشر می‌کند. این در حالی است که نشریه تایمز از آن زمان از روش دیگری استفاده می‌کند که توسط شرکت تامسون رویترز بکار گرفته شده است.
هر دو رتبه‌بندی تایمز و کیو.اس کاربرد زیادی دارند و در هر دو رتبه‌بندی نقش برجستهای برای دانشگاهها دارد.
رویکرد غیر علمی به یک حرکت علمی
اکنون ما در قرن بیست و یکم با تمام تجهیزات آن قرار داریم و قرار است با استفاده از ابزارهای نظارتی و سنجشی عملکرد علمی و فناوری خود را در دنیا ارتقاء دهیم و این همان رویکردی است که همه کشورها در مواجهه با آمارهای رتبه‌بندی دارند.
این حالی است که دانشگاهها و برخی نهادها با آمارسازی‌ها در حوزه علم معلوم نیست که کدامین راه را طی می‌کنند. ارتقای علمی ما بسیار شایسته است؛ ولی این زمانی زیبنده کشور است که با واقعیات دنیا مطابقت داشته باشد؛ چرا که بررسی عملکرد دانشگاههای کشور بیشتر بر اساس تعداد مقالات منتشر شده در ژورنال‌های معتبر است و آمارهای این حوزه موجب شده است تا رشد آنها در حوزه‌هایی چون جذب دانشجویان و اعضای هیات علمی بین‌المللی، نوآوری، تولید فناوری و میزان رسوخ فناوری در بخش صنعت نادیده گرفته شود.
