وبسایت مقاله نویسی ISI20 به نقل از مهر- گروه دانش و فناوری؛ معصومه بخشی پور: موضوع «ساماندهی نظام اطلاعات، پایش و ارزیابی علم و فناوری» یکی از سرفصلهای ۷ محور مدنظر در اهداف اقتصاد مقاومتی است که به عنوان تکالیف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برآن تاکید شده است. این پروژه پس از آنکه شورای اقتصاد، وزارت علوم را مسئول تدوین طرح ملی توسعه سرمایه انسانی و دانش کرد، برای ۵ سال آینده تعریف شد.

مطابق با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین شاخص‎های کلان ارزیابی علم و فناوری، می تواند روند عمومی بخش علم و فناوری کشور و موقعیت نسبی آن را در عرصه بین‏‌المللی مشخص کند. اما برآوردها نشان می‌دهد که بالغ بر ۲۱ نهاد دولتی در کشور، درگیر ارزیابی شاخص های علم و فناوری هستند و با این وجود نتایج ارزیابی های صورت گرفته از وضعیت کشور به دلیل این تعدد تصمیم گیری و نبود تقسیم وظیفه مشخص از سوی این نهادها ، یکپارچه نبوده و رتبه بندی علمی ایران را با چالش مواجه کرده است.

آشفته بازار ارزیابی های علمی

تعدد نهادهای تصمیم گیر در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری به آشفتگی این بازار دامن زده است و به رغم آنکه پایش علم و فناوری کشور می تواند دلیلی بر ارزیابی وضعیت پژوهشی و تعیین نقاط قوت و ضعف آن و در نهایت توسعه تحقیقات برای ورود علم به بازار و صنعت باشد، فعالیت ۲۱ نهاد دولتی در کشور، نتیجه ای خلاف این موضوع را به اثبات رسانده است.

به همین دلیل در سیاستهای مدنظر اقتصاد مقاومتی، برای برون رفت از آشفته بازار ارزیابی های علمی، بر ساماندهی این فضا تاکید شده است تا نقش علوم، فناوری، دانش، پژوهش و نوآوری به عنوان موتور پیشران توسعه اقتصاد مقاومتی پررنگتر شود.

تاکید اقتصاد مقاومتی بر ساماندهی نظام اطلاعات پژوهش در کشور

از سوی دیگر از آنجایی که در سیاستهای اقتصاد دانش بنیان، نقش و سهم پژوهش و جایگاه علم و فناوری به وضوح دیده شده است، پایش صحیح وضعیت علم و فناوری در کشور می تواند به سهیم بودن دانشگاه‌ها و مراکز پژوهش و فناوری در اقتصاد کشور کمک کند. براساس این رویکرد، نیاز به ساماندهی فضای پایش و ارزیابی شاخص های علم و فناوری به طور جدی احساس می شود.

در این زمینه یکی از مهمترین اقدامات می تواند ورود نتایج تحقیقات در صنایع بزرگ باشد و این موضوع محقق نخواهد شد مگر آنکه تعریف یکپارچه ای از علم و فناوری در کشور شکل گیرد.

در راستای تعریف یکپارچه علم و فناوری در کشور، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای ۵ سال آینده در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی، ۷ پروژه ملی تعریف کرده که برای هر کدام از این پروژه‌ها برنامه عملیاتی تدوین شده است.

از جمله این پروژه ها می توان به «ساماندهی نظام اطلاعات، پایش و ارزیابی علم و فناوری»، «حمایت و توسعه توانمندی‌های حرفه‌ای و شغلی فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها»، «توسعه توان کارآفرینی و تجاری سازی در نظام آموزشی و پژوهش و فناوری»، «حمایت از پژوهش‌های مرز دانش و مزیت آفرین بر پژوهش‌های بنیادی و علوم انسانی»، «ماموریت‌گرا کردن آموزش و پژوهش در راستای نیازها و اولویت‌های کشور با تاکید بر تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای و حمایت از افزایش سهم بخش‌های اقتصادی در پژوهش و فناوری»، «ارتقای کیفیت مراکز علمی و پژوهشی و فناوری در رقابت پذیر شدن آنها در سطح بین‌المللی» و «ارتقای نظام انگیزشی به منظور جذب و نگهداشت و توسعه سرمایه انسانی» اشاره کرد.

وحید احمدی، معاون پژوهشی وزیر علوم در این باره گفته است: هدف وزارت علوم این است که دانشگاه‌ها وضعیت خود را در رتبه بندی‌های بین المللی مورد ارزیابی قرار دهند، براین اساس خوشبختانه شاخص‌های رتبه بندی علم و فناوری را نهایی کردیم تا نظام پایش و ارزیابی مراکز پژوهشی ساماندهی شود. با این وجود متوجه می‌شویم که در چه زمینه‌هایی کمبود و خلا داریم و شاخص‌های بین المللی ما را در چه دسته بندی‌هایی قرار می‌دهند.

دبیرکل شورای عتف خاطرنشان کرد: ما اعتقاد داریم که اگر این برنامه‌ها اجرایی شود، هم موضوع اقتصاد مقاومتی شکل خواهد گرفت و هم آموزش عالی توسعه می‌یابد و در تحقق اقتصاد مقاومتی نیز نقش آفرین خواهد بود.

برای دسترسی به این هدف پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات با همکاری وزارت علوم، نسبت به راه اندازی سامانه اطلاعات شاخص های پایش و ارزیابی علم و فناوری کشور اقدام کرده است تا در نهایت، با یکپارچه سازی و نظام مند کردن اطلاعات موجود کشور در این حوزه، سیاستهای بالادستی کشور در حوزه علم و پژوهش محقق شود.

حرکت به سمت ساماندهی شاخص های علم و فناوری کشور

سامانه منابع اطلاعات شاخص‌های پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری (شاخص) در جهت ساماندهی نظام اطلاعات، پایش و ارزیابی علم و فناوری و نیز تسهیل دسترسی سیاستگذاران و پژوهشگران به این شاخص‌ها ایجاد شده است.

لیلا نامداریان، مجری طرح سامانه «شاخص» در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه یکی از دلایل ایجاد سامانه شاخص، تعدد شاخص های مرتبط با پایش علم و فناوری در اسناد مختلف ملی و بین المللی بوده است، ادامه داد: شاخص هایی که برای پایش و ارزیابی علم و فناوری در اسناد مختلف به آنها اشاره شده بسیار زیاد بوده و حجم قابل توجهی دارند. این تعدد و پراکندگی موجود، باعث می شود که استفاده از این شاخص ها بسیار سخت باشد.

وی با اشاره به اینکه برای برون رفت از این چالش و دغدغه، به سمت ایجاد سامانه ای برای ساماندهی پایش علم و فناوری کشور حرکت کردیم، گفت: قصد این بود که این شاخص ها به نوعی دسته بندی و طبقه بندی شوند و موتور جستجویی برای آن طراحی شود که امکان دسترسی و جستجوی این شاخص ها در این سامانه، تسهیل شود. 

نامداریان در مورد موتور جستجویی که در این سامانه درنظر گرفته شده است گفت: این موتور جستجو ۲ زبانه بوده و کاربر می تواند به صورت فارسی و یا انگلیسی، واژه موردنظر خود را جستجو کرده و به شاخص های مورد نظر دست پیدا کند. این سامانه در واقع تصویری از کل شاخص هایی که در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری هستند در اختیار کاربر قرار می دهد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در مورد بخش های مختلف این سامانه گفت: ما چند بخش اصلی را در این سامانه دیده‌ایم که از جمله آن می توان به بخش نهادهای درگیر در پایش و ارزیابی علم و فناوری، موتور جستجو، منابع اطلاعاتی و بخش شاخص ها اشاره کرد.

نامداریان ادامه داد: برای دسته بندی نهادهای درگیر در پایش و ارزیابی علم و فناوری به اساسنامه سازمانها و وظایف و اختیاراتی که سازمانها در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری دارند مراجعه کرده و سعی کردیم آنها را شناسایی کنیم. به نحوی که بدانیم کدام یک از سازمانها در اساسنامه و شرح وظایفشان در مورد پایش و ارزیابی علم و فناوری کشور، تکلیف دارند.

۲۱ سازمان و نهاد درگیر ارزیابی علم و فناوری کشور

وی از شناسایی حدود ۲۱ سازمان و نهاد مرتبط با پایش و ارزیابی علم و فناوری کشور خبر داد و گفت: این نهادها را در ۳ دسته سازمانهای فرابخشی (در سطح کلان و حاکمیتی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان مدیریت برنامه ریزی، شورای عالی اطلاع رسانی و... )، سازمانهای بخشی (سازمان های وزارتی شامل وزارتخانه های عتف، بهداشت و ارتباطات) و نهادهای مجری و پشتیبان (سازمانهایی که کارهایشان اجرای سیاستهای حوزه علم و فناوری هست) طبقه بندی کردیم.

مجری طرح سامانه «شاخص» خاطرنشان کرد: ما سعی کردیم در هر سازمان مرتبط، طبق اساسنامه، موضوع پایش و ارزیابی علم و فناوری و ماموریت آن را اعلام کرده و ماموریتی که در این حوزه انجام داده را قید کنیم. بر این اساس کاربر می تواند روی اسم هر سازمانی که می خواهد کلیک کند و تکالیف و وظیفه آن سازمان را در حوزه پایش و ارزیابی مشاهد کرده و از اینکه چه اقداماتی و طرح های پژوهشی و چه گزارشاتی دولت توانسته در حوزه پایش و ارزیابی منتشر کند، آگاهی یابد.

وضعیت نامساعد حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری

وی در مورد ایجاد موتور جستجو در این سامانه با بیان اینکه در این موتور جستجو، دسترسی به شاخص ها و منابع اطلاعات مدنظر بوده است، گفت: در این بخش تصویر و نمایی از وضعیت پایش و ارزیابی بین نهادها مشاهده می شود. این نشان می دهد که چالش اصلی در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری، مربوط به موازی کاری سازمانها است.

نامداریان ادامه داد: یعنی در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری، شاهد همپوشانی هایی میان وظایف دستگاههای مرتبط هستیم که این موضوع باعث شده مراجع اصلی برای پایش و ارزیابی یک شاخص، بیش از یک یا دو سازمان باشند.

وی با اشاره به شناسایی ۲۱ سازمان که به نوعی در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری درگیر هستند، اظهار داشت: این تعدد سازمانها، وضعیت نامساعد کلان حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری را در کشور نشان می دهد.

نامداریان دلیل وضعیت آشفته حوزه پایش علم و فناوری کشور را عدم تقسیم وظیفه مشخص میان سازمانها و نهادهای مختلف عنوان کرد.

۱۵۰ منبع اطلاعاتی در علم و فناوری شناسایی شد

در همین حال سیروس علیدوستی، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به شناسایی منابع اطلاعاتی موجود برای شاخص های ارزیابی علم و فناوری، گفت: ما سعی کرده ایم که منابع حوزه پایش و ارزیابی را در قالب طرح پژوهشی، پایان نامه یا رساله دکتری، گزارشهای دولتی و اسناد بالادستی این حوزه شناسایی کنیم. بررسی ها نشان می دهد که مقالات مجله، همایشی و طرح های پژوهشی، کتاب، پایان نامه و رساله، سند ملی و گزارش دولتی در این زمینه نزدیک به ۱۵۰ منبع هستند.

وی با بیان اینکه این منابع با توجه به شاخص های جدید حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری، شناسایی و دسته بندی شده اند، ادامه داد: برای نمونه در این بخش، چنانچه فردی بخواهد دنبال کتابی بگردد می تواند آن را در بخش کتاب جستجو کند و یا اینکه عنوان و یا کلید واژه آن را در موتور جستجو وارد کرده و به کتاب، پایان نامه و یا سند ملی مورد نظر خود، دست پیدا کند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران گفت: اطلاعات مختصری هم راجع به هریک از این منابع وجود دارد و نیز سعی شده که نام پدیدآورنده، لینکی که کاربر بتواند به آن دسترسی پیدا کند و چکیده ای از آن منبع، در این سامانه قرار گیرد.

گردآوری شاخصهای جهانی علم و فناوری

وی در مورد بخش شاخص در این سامانه که ۸۴۵ شاخص را در خود جای داده است، توضیح داد و گفت: این بخش پایگاه جامع و کاملی از شاخص های کلیدی حوزه علم و فناوری می شود. ما سعی کردیم مجموعه ای از شاخص هایی که در سطح کشور و در سطح ملی در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری وجود دارد و نیز شاخص هایی را که در سطح جهانی در سازمانهای معتبر منتشر می شود گردآوری کنیم.

این مقام مسئول خاطرنشان کرد: در این بخش، شاخص ها در ۶ حوزه اصلی به تفکیک شامل انتشارات علمی و اشاعه دانش با شناسایی ۱۴۷ زیرشاخص، سرمایه انسانی علم، فناوری و نوآوری با ۲۳۶ زیرشاخص، منابع مالی علم، فناوری و نوآوری با ۱۴۷ زیرشاخص، نهادها و محیط‌های علمی فناوری و نوآوری با ۷۲ زیرشاخص، فناوری با ۱۵۳ زیرشاخص و نیز نوآوری و رقابت پذیری با ۹۰ زیرشاخص تقسیم بندی شده اند. این شاخص ها بر مبنای ۱۲ منبع کلیدی جهانی و ۱۳ گزارش ملی معتبر  پالایش شده است.

وی در مورد انتشار نتایج پایشهای مرتبط با علم و فناوری در کشور تاکید کرد: در این مرحله هنوز برای شاخص های شناسایی شده، داده‌ای گردآوری نشده است اما در این زمینه قصد توسعه وجود دارد و به زودی گزارش‌هایی را از وضعیت این شاخص ها منتشر می کنیم.

عدم شناخت درست از شاخصهای  علم و فناوری

علیدوستی با تاکید براینکه دسترسی به این منابع در حال حاضر آزاد است و کاربر می تواند بدون هیچ محدودیتی از اطلاعات موجود استفاده کند، در مورد وجود الزام برای استفاده از این شاخص ها، گفت: هم اکنون یکی از چالشهایی که برخی از سازمانها با آن مواجه هستند این است که  شناخت درستی از شاخص های پایش و ارزیابی علم و فناوری ندارند.

وی ادامه داد: این سامانه می تواند به سازمانهایی مانند شورای‌عالی عتف، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و شورای عالی انقلاب فرهنگی که درگیر مساله ارزیابی و پایش علم و فناوری کشور هستند، شناخت کامل و گسترده ای از این شاخصها ارائه دهد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با بیان اینکه این سازمانها باید بدانند که از چه شاخص های دقیق و معتبری استفاده کنند، تاکید کرد: مهمترین اشکال در بحث پایش و ارزیابی در کشور ما این است که هنوز شناخت درستی نسبت به شاخص های علم و فناوری وجود ندارد.

وی در مورد نبود گزارشهای جامع در زمینه پایش علم و فناوری کشور، یادآور شد: ما سعی کردیم گزارشهای معتبری که نهادها و سازمانهای کلیدی مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم منتشر می‌کنند را درنظر بگیریم. البته سازمانهای مجری هم جسته گریخته شاخص هایی داشته اند اما گزارش آنها به صورت مستند ملی منتشر نشده است. به همین دلیل این گزارشها در پایگاه «شاخص» وارد نشده تا یکدستی پایگاه از بین نرود.

به طور کلی سیاستهای علم و فناوری در برنامه‌های توسعه ای کشور، اقتصاد مقاومتی و اقتصاد دانش بنیان، سمت‌گیری و مسیر حرکت برنامه‌های توسعه علمی و فناوری را در طول دوره زمانی اجرای برنامه‌ها مشخص می‌کند. این مسیر از یک سو ایران ۱۴۰۴ را کشوری توسعه یافته و از حیث علمی و اقتصادی در رتبه یک کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی تعریف می‌کند و از سوی دیگر، روندی برای حرکت علم و فناوری تعیین می کند تا جریان ساز و تحول آفرین حوزه های اقتصادی باشد.

اما بدون شک آنچه که می تواند به تحقق و صیانت از این اهداف کمک کند، تعیین مدل سیاستگذاری نظام یکپارچه علم و فناوری در کشور است. این امر تنها با اصلاح عملکردی در پایش شاخص های این بخش و نیز ساماندهی و استقرار یک نظام ارزیابی استاندارد در حوزه علم و فناوری، قابل دستیابی خواهد بود.